Tarix - bu insoniyatning ijtimoiy xotirasi shakli bo'lib, uning asosiy vazifasi insoniyat tomonidan to'plangan tajribani umumlashtirish va qayta ishlashdir.
Ibtidoiy tarix insoniyatning eng qadimgi davrini - ilk odamlar paydo bo‘lishidan to davlatlar shakllanishigacha bo‘lgan vaqtni qamrab oladi. Odamlar dastlab ov qilish va yovvoyi o‘simliklarni terish bilan hayot kechirishgan, keyinchalik dehqonchilik va chorvachilikni o‘zlashtirib, jamoalarga birlasha boshlaganlar.
Qadimgi Misr — Nil daryosi qirg‘oqlarida paydo bo‘lgan ilk buyuk sivilizatsiyalardan biri. Bu davlat fir’avnning markazlashgan hokimiyati, yozuv madaniyati, me’morchilik san’ati hamda diniy an’analarning taraqqiyoti bilan ajralib turardi.
Mesopotamiyada (Dajla va Furot daryolari oralig‘ida) Shumer, Akkad, Bobil singari ilk shahar-davlatlar paydo bo‘lgan. Bu xalqlar qonunchilik, yozuv tizimi (mixxat) hamda zikkuratlar - ibodatxonalarni taraqqiy ettirganlar.
Oldingi Osiyo Ossuriya, Xett shohligi va Urartu kabi ko‘plab qadimiy sivilizatsiyalar hududiga aylangan edi. Bu davlatlar faol tashqi siyosat yuritib, urushlar olib borgan, bu esa madaniyatlar almashinuviga turtki bo‘lgan.
Ahamoniylar Fors imperiyasi qadimgi dunyo tarixidagi eng yirik davlatlardan biriga aylandi. U o‘zining ma’muriy tuzilishi, turli xalqlarga nisbatan bag‘rikengligi hamda samarali yo‘l va aloqa tizimi bilan ajralib turardi.
Hind va Gang daryolari vodiysida qadimgi sivilizatsiyalardan biri shakllangan, keyinchalik uning o‘rnida oriy podsholiklari paydo bo‘lgan. Hindiston dunyoga hinduizm va buddizm kabi dinlarni in’om etgan, shuningdek, boy madaniyati va falsafasi bilan ajralib turgan.
Qadimgi Xitoy Xuanxe va Yanszi daryolari bo‘ylab rivojlangan bo‘lib, bu hududlarda ilk sulolalar - Sya, Shan va Chjou vujudga kelgan. Mamlakat murakkab ijtimoiy tuzilmasi, yozuv tizimi, falsafasi (Konfutsiy, Lao-szi kabi mutafakkirlar) hamda ilk texnik yutuqlari bilan shuhrat qozongan edi.
Qadimgi Yunoniston Afina va Sparta singari ko‘plab mustaqil shahar-davlatlardan (polislardan) tashkil topgan edi. Yunonlar demokratiya, falsafa, san’at va sportni taraqqiy ettirib, Yevropa madaniyatining poydevorini yaratdilar.
Yunonlar eramizdan avvalgi V asrda Eron bosqinlarini muvaffaqiyatli ravishda qaytarib, ozodlik uchun kurashda birlaşdilar. Keyinchalik Yunoniston Makedoniyalik Iskandar boshchiligidagi Makedoniya tomonidan zabt etildi va u yunon madaniyatini uzoq sharqqa yoydi.
Yunon jamiyati, ayniqsa Sparta va Afinada, fuqarolarni tarbiyalashga katta e’tibor qaratgan. Yunoniston dunyoga buyuk faylasuflar, dramaturglar, rassomlar va olimlarni yetishtirib berdi, uning madaniyati esa G‘arb sivilizatsiyasining asosi bo‘lib qolmoqda.
Rim kichik bir qishloq sifatida vujudga kelib, asta-sekin respublikaga aylandi. Bu yerda aholi patritsiylar, plebeylar va qullarga bo‘linardi. Shahar aholisi o‘zlarini go‘zal jamoat va turar-joy binolari, ibodatxonalar, hammomlar, do‘konlar va dorixonalar bilan o‘rab olishgan edi. Kundalik hayotda ular ko‘pincha yunon xudolariga o‘xshash o‘z xudolaridan yordam va homiylik so‘rab murojaat qilishardi.
Bu davrda Rim Italiyada bosqinchilik yurishlarini amalga oshirdi va Puni urushlarida Karfagen bilan kurashdi. Rim respublikasi chuqur inqirozga duchor bo‘ldi, bu esa fuqarolar urushlariga va davlatning imperiyaga aylanishiga olib keldi. Ushbu o‘zgarishning asosiy shaxslari Yuliy Sezar va uning vorisi Avgust edi.
Imperiya Rimi juda katta o‘lchamlarga erishib, ko‘plab xalqlar va hududlarni o‘z ichiga oldi. Bu davrda madaniyat, me’morchilik va huquq sohalari gullab-yashnadi. Biroq, ichki inqiroz, siyosiy beqarorlik va tashqi tahdidlar asta-sekin davlatni zaiflashtirib bordi. Natijada, bu holat V asrda G‘arbiy Rim imperiyasining qulashiga olib keldi.
German qabilalari G‘arbiy Rim imperiyasining qulashida hal qiluvchi rol o‘ynagan. Ular imperiyaning xarobalari ustida o‘z qirolliklarini barpo etib, o‘rta asrlar Yevropasiga asos soldilar.
Franklar Galliyada kuchli davlat tashkil etib, eng ta’sirli german xalqlaridan biriga aylandi. Qirol Xlodvig davrida ular nasroniylikni qabul qilishi ularning Yevropadagi o‘rnini yanada mustahkamladi.
Karl Buyuk davrida Franklar davlati imperiyaga aylandi va qit’adagi eng yirik davlatga aylandi. Imperator hokimiyati cherkov bilan ittifoqqa hamda vassallik tizimiga tayangan.
Rimliklar ketganidan so‘ng Britaniyaga angllar, sakslar va yutlar bosqin qildi. Bu hududlarda asta-sekin dastlabki anglosakson qirolliklari shakllanib bordi.
Anglo-sakson qirolliklari vaqt o‘tishi bilan birlashib, keyinchalik vikinglarning bosqinlariga duch keldi. IX asrda yagona ingliz davlatining shakllanishi boshlandi.
Muqaddas Rim imperiyasi X asrda Rim an’anasini xristianlik ruhida qayta tiklash harakati sifatida vujudga kelgan. Imperatorlar hokimiyat uchun Rim papasi va nemis knyazlari bilan kurash olib borishgan.
Vizantiya Sharqda Rim imperiyasining merosxo‘ri bo‘lib, antik madaniyat va xristianlikni saqlab qoldi. U Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi savdo, ilm-fan hamda san’atning muhim markaziga aylandi.
Ilk o‘rta asrlarda slavyanlar urug‘ jamoasi bo‘lib yashab, dehqonchilik, ovchilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullanganlar. Ularning jamiyatida asta-sekin davlat hokimiyatining ildizlari shakllana boshlagan.
I va II ming yilliklar oralig‘ida sharqiy slavyan xalqlari o‘z davlatlarini tashkil etishga kirishdilar. Ularning eng ahamiyatlilari orasida markazi Kiyevda joylashgan Qadimgi Rus davlati alohida o‘rin egalladi.
Yevropaning o‘rta asr madaniyati xristianlik va cherkov an’analariga asoslangan edi. Monastirlar, qo‘lyozma ko‘chirish ustaxonalari, me’morchilik (gotika va roman uslublari) hamda lotin yozuvi taraqqiy etdi. Vizantiyaliklar hayotida ellinizm muhim o‘rin egallagan edi.
Islom paydo bo‘lishidan oldin Arabiston Makka singari savdo shaharlari bo‘lgan qabilaviy dunyo edi. Islomning vujudga kelishi arab qabilalarini yagona jamoaga birlashtirib yubordi.
Xalifalik Yaqin Sharq, Shimoliy Afrika va Yevropaning bir qismini qamrab olgan qudratli imperiyaga aylandi. U ilm-fan, madaniyat va islom tamaddunining markaziga aylanib qoldi.
Hindiston ushbu davrda parchalangan holatda qolgan bo‘lsa-da, boy diniy va madaniy an’analarini rivojlantirib bordi. Bu yerda hinduizm va buddaviylik asosidagi davlatlar shakllanishi davom etdi.
Xitoyning Tan va Sun sulolalari ilm-fan, san’at va savdo-sotiqning ravnaq topishini ta’minladi. Davlat markazlashgan hokimiyatni hamda amaldorlar uchun imtihon tizimini saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi.
Osiyo xalqlari noyob madaniy an’analarni rivojlantirdilar - xitoy xattotligi va falsafasidan tortib, hind me’morchiligi va arab ilm-fanigacha. Bu g‘oyalarning ko‘pchiligi qo‘shni hududlarga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
Bu davrda Yevropa va Osiyoda kuchli markazlashgan davlatlar shakllanmoqda. Muhim iqtisodiy, siyosiy va madaniy o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda.
Salib yurishlari Muqaddas yerni musulmonlardan ozod qilish shiorini ko‘tarib o‘tkazilgan harbiy yurishlar edi. Ular katolik cherkovining ta’sirini kuchaytirdi va Sharq bilan G‘arb o‘rtasidagi madaniy aloqalarning rivojlanishiga turtki bo‘ldi.
Fransuz qirollari asta-sekin feodallarni o‘zlariga bo‘ysundirib, qirollik hokimiyatini kengaytirib bordilar. Bu jarayon kuchli markazlashgan davlatning vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. XV asr oxiriga kelib, Fransiya yagona qirol hokimiyati ostida birlashtirilgan edi.
Angliya va Fransiya o‘rtasida Fransiya taxti uchun uzoq davom etgan urush (1337-1453 yillar) bo‘lib o‘tdi. Bu mojaro milliy o‘zlikni anglashning shakllanishiga va qirol hokimiyatining mustahkamlanishiga turtki bo‘ldi.
Normandlar istilosidan keyin Angliya Yevropaning dastlabki markazlashgan davlatlaridan biriga aylandi. Ingliz qirollari o‘z hokimiyatlarini mustahkamlab bordilar, parlament esa muhim boshqaruv organiga aylanib bordi.
В Священной Римской империи германские князья обладали большой автономией, что мешало централизации. Империя сохраняла сложную феодальную структуру вплоть до Нового времени.
Kiyev Rusi parchalanib ketganidan so‘ng, Rus hududida ko‘plab mustaqil knyazliklar vujudga keldi. Mo‘g‘ul-tatar bosqini tarqoqlikni yanada kuchaytirdi, biroq keyinchalik Moskva atrofida birlashish jarayoni boshlandi.
O‘rta asr madaniyati xristianlik va qadimgi davr an’analarini o‘zida mujassam etgan holda, me’morchilik, tasviriy san’at va adabiyot rivojlandi. Davr nihoyasiga yaqinlashganda, fan va san’atning yangilanish davri bo‘lmish Uyg‘onish davri boshlanadi.
Saljuqiylar turkiy qabilalarni birlashtirdi va Old Osiyoda qudratli davlat barpo etdi. Ular faol harbiy kengayish siyosatini olib bordi hamda islom olamida muhim o‘rin egalladi. Shu davrda turk etnosining shakllanish jarayoni yuz berdi.
Usmoniylar davlati Kichik Osiyoda vujudga kelib, tez orada kengaydi va 1453-yilda Bolqon yarim oroli hamda Konstantinopolni zabt etdi. Bu voqea Vizantiya imperiyasining barham topishi va qudratli Usmonli saltanatining boshlanishiga asos bo‘ldi.
Chingizxon davrida Mo‘g‘ul imperiyasi harbiy tashkiloti va qattiq intizomi tufayli tarixdagi eng ulkan imperiyaga aylandi. Keyinchalik uning hududida Rusning bir qismini o‘z tasarrufiga olgan Oltin O‘rda vujudga keldi.
Xitoyda shaharlar va hunarmandchilik gullab-yashnagan. Konfutsiychilik, daosizm va buddizm ta’limotlari katta ahamiyat kasb etgan. Yaponiya samuraylar mavjud bo‘lgan feodal davlat sifatida taraqqiy etgan, Koreyada esa kuchli sulolalar hukmronlik qilgan. Hindiston kasta tizimi bo‘yicha yashashni davom ettirib, o‘z madaniyati va savdosini rivojlantirgan.
Kolumbgacha bo‘lgan Amerikada maya, atstek va inka kabi yuqori darajada rivojlangan sivilizatsiyalar mavjud edi. Ular shaharlar va ehromlar qurganlar hamda boy madaniy an’analarga ega bo‘lganlar.
Mali, Gana, Songai va Aksum kabi Afrika davlatlari savdo va madaniyat markazlari bo‘lgan. Ular xo‘jalik va hunarmandchilikni rivojlantirib, arab dunyosi bilan aloqalarni saqlab kelganlar.
Osiyo, Amerika va Afrika xalqlari o‘zlarining turmush tarzi, e’tiqodi va dunyoqarashini aks ettiruvchi betakror madaniy an’analarni rivojlantirganlar. Musiqa, me’morchilik, hunarmandchilik va ma’naviy amaliyotlar ularning tamaddunlarining ajralmas qismi bo‘lgan.
Yangi zamon davri XV asr oxirida yangi yerlarning kashf etilishi bilan boshlanib ketdi. Buyuk geografik safarlar dunyo haqidagi tasavvurlarni butunlay o‘zgartirib yubordi va mustamlakachilikning boshlanishiga asos bo‘ldi.
Mashina ishlab chiqarishga o‘tish va sanoatlashtirish iqtisodiyot, jamiyat va kundalik turmush tarzini tubdan o‘zgartirdi. Yangi ishchi sinfi vujudga keldi, shaharlarning o‘sishi va ilm-fanning rivojlanishi tezlashdi.
Reformatsiya xristian cherkovining bo‘linishiga va protestantizmning vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Bu davr ma’rifat, san’at va yangi ilmiy g‘oyalarning rivojlanishiga turtki berdi.
Angliya mutlaq monarxiyadan parlament tizimiga o‘tish yo‘lini inqiloblar va fuqarolar urushi orqali bosib o‘tdi. Qirol qatl etildi, mamlakat esa ma’lum muddat respublikaga aylandi.
Bu davr mustamlakachilik urushlari, Yevropada ta’sir o‘tkazish uchun kurash va diplomatik ittifoqlar tizimining shakllanishi bilan tavsiflanadi. Yetakchi davlatlar o‘z hukmronliklarini o‘rnatish uchun kurash olib bordilar.
Fransiyada XIV Lyudovik davrida mutlaq monarxiya mustahkamlandi, biroq XVIII asr oxirlariga kelib mamlakatni inqilob qamrab oldi. Monarxiya qulab, ozodlik, tenglik va birodarlik g‘oyalari butun Yevropani o‘zgartirib yubordi.
Muqaddas Rim imperiyasi bo‘lingan va zaif markazlashgan holda qoldi. Protestant islohotlari va O‘ttiz yillik urush siyosiy beqarorlikni yanada kuchaytirdi.
Rossiya Pyotr I davrida Moskva podsholigidan imperiyaga aylanish yo‘lini bosib o‘tdi. U keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirdi. Natijada mamlakat kuchayib, hududini kengaytirib, xalqaro maydonga chiqdi.
Shimoliy Amerika hududida Yevropa davlatlarining ta’siri tobora kuchayib bordi. Asr oxiriga kelib, mustamlakalar qo‘zg‘olon ko‘tarib, mustaqil Amerika Qo‘shma Shtatlari tashkil topdi.
XVIII asrda Yevropani qamrab olgan Ma’rifatparvarlik aql-idrok, ozodlik va taraqqiyot uchun harakatga aylandi. Uning g‘oyalari inqiloblar va demokratiyaning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Xitoy Min va Tsin sulolalari hukmronligi ostida bo‘lib, an’anaviy tuzumni saqlab qolgan. U faol tashqi savdo yuritgan, biroq texnologik rivojlanishda asta-sekin orqada qola boshlagan.
Hindiston Buyuk Mo‘g‘ullar hukmronligi ostida bo‘lib, boy madaniyat bilan feodal munosabatlar uyg‘unlashgan edi. XVIII asrdan boshlab britaniyaliklarning ta’siri kuchayib bordi.
Yaponiya Tokugava syogunligini o‘rnatib, o‘zini dunyodan ajratdi va qat’iy ijtimoiy tartibni saqlab qoldi. Koreya ham an’analarini asrab, tashqi dunyodan yopiq holatda qoldi.
Usmonli imperiyasi o‘zining eng yuksak cho‘qqisiga erishdi, biroq shundan so‘ng asta-sekinlik bilan inqiroz boshlandi. Uning tuzilmasi saqlanib qolgan bo‘lsa-da, sultonning hokimiyati tobora zaiflashib bordi.
Eron Safaviylar va Afshariylar sulolalarining hukmronligi ostida bo‘lgan. Mamlakat islom madaniyatini saqlab qolgan bo‘lsa-da, tez-tez sodir bo‘lib turgan ichki nizolardan aziyat chekkan.
Afrika davlatlari mustaqil tarzda taraqqiy etgan bo‘lsa-da, ular borgan sari transatlantik qul savdosiga ko‘proq jalb etila boshladi. Shimoliy Afrika Usmonli imperiyasi tarkibiga kirishi natijasida bu hududlarda yevropaliklarning ta’siri zaiflashdi. Biroq yevropaliklarning G‘arbiy Afrikaga bostirib kirishi talon-tarojlik va qul savdosining avj olishiga sabab bo‘ldi, bu esa Afrika tarixida og‘ir iz qoldirdi.
Britaniya yetakchi sanoat davlatiga aylanib, mustamlakalarini kengaytirdi va islohotlarni amalga oshirdi. Parlament o‘z vakolatlarini kuchaytirgan bir paytda, ishchilar harakati asta-sekin qudrat kasb etib bordi.
Inqilob va Napoleon urushlaridan so‘ng Fransiyada turli boshqaruv tizimlari bir-birini almashtirdi. 1870-yilda Uchinchi respublika e’lon qilindi.
Ushbu davrda Sardiniya va Prussiya rahbarligida Italiya va Germaniyaning birlashuvi sodir bo‘ldi. Natijada yangi qudratli milliy davlatlar vujudga keldi.
Rossiya mustabid imperiya bo‘lib qolgan bo‘lsa-da, ichki inqirozlarga duch kelayotgan edi. 1861-yilda krepostnoy huquqi bekor qilindi va Aleksandr II ning islohotlari boshlanib ketdi.
AQSH o‘z hududlarini kengaytirib, sanoat va qishloq xo‘jaligini rivojlantirib bordi. 1861-1865-yillarda Shimol va Janub o‘rtasida fuqarolar urushi sodir bo‘ldi, natijada qullik tizimi bekor qilindi.
Yevropa va AQShdagi inqiloblarning ta’siri ostida Lotin Amerikasi mamlakatlari o‘z mustaqilligi uchun kurashni boshladilar. XIX asrning birinchi yarmida ularning aksariyati Ispaniya va Portugaliya hukmronligidan ozod bo‘lishga erishdi.
Hindiston Britaniya Ost-Hindiston kompaniyasi hukmronligi ostiga tushdi va 1857-yildagi sipohiylar qo‘zg‘olonidan so‘ng Buyuk Britaniyaning mustamlakasiga aylandi. Britaniya hukmronligi mahalliy madaniyatlarni ekspluatatsiya qilish va bostirishni o‘z ichiga olgan holda davom etdi.
Xitoy ichki inqirozlar va qo‘zg‘olonlarni boshidan kechirdi, shuningdek, G‘arbning harbiy aralashuviga duch keldi. Afyun urushlari oqibatida mamlakat o‘z suverenitetini yo‘qota boshladi.
Tokugava davrida Yaponiya izolyatsiyada qolgan bo‘lsa-da, 1853-yilda G‘arb davlatlari uchun o‘z portlarini ochishga majbur bo‘ldi. Bu voqea mamlakatni modernizatsiya qilish jarayonining boshlanishi va syogunat tuzumining inqiroziga olib keldi.
Koreya ajralish va an’anaviy tuzum siyosatini olib bordi. Tashqi bosimga qaramay, mamlakat o‘z mustaqilligini va konfutsiychilik tartib-qoidalarini saqlab qolishga erishdi.
Usmonli imperiyasi harbiy mag‘lubiyatlar va ichki islohotlar tufayli inqirozni boshdan kechirmoqda edi. U islomiy asoslarini saqlab qolgan holda zamonaviylashishga intilardi.
Eron va Afg‘oniston Rossiya va Britaniya o‘rtasidagi raqobat (ya’ni "Katta o‘yin") doirasiga tushib qoldi. Mamlakatlarda islohotlar o‘tkazishga urinishlar va mustaqillikni saqlab qolish uchun kurash olib borildi.
Mustamlakachilikning kengayishi boshlanishi fonida yevropaliklar Afrikaga kirib borishni yanada kuchaytirdilar. Ko‘plab Afrika jamiyatlari bunga qarshilik ko‘rsatdi, biroq asta-sekin o‘z mustaqilligini yo‘qota bordi.
Kapitalizm taraqqiyoti va ikkinchi sanoat inqilobi hayot tarzini, iqtisodiyotni va jamiyatni o‘zgartirib yubordi. Yangi sanoat tarmoqlari paydo bo‘ldi, mehnat sharoitlari yaxshilandi hamda yangi siyosiy g‘oyalar vujudga keldi.
Fransiya-Prussiya urushi - Napoleon III imperiyasi va Yevropa ustunligiga intilayotgan Prussiya boshchiligidagi german davlatlari o‘rtasidagi ziddiyat sifatida boshlanib, Fransiya Respublikasi va birlashgan Germaniya imperiyasi o‘rtasidagi jang sifatida yakunlangan mojaroni anglatadi. Bu urush Prussiyaning g‘alabasi va Germaniyaning birlashuvi bilan tugadi. Fransiya Elzas va Lotaringiyani boy berdi, bu esa Yevropada taranglikning kuchayishiga sabab bo‘ldi.
Fransiya respublika sifatida taraqqiy etib, siyosiy inqirozlarni boshdan kechirdi va mustamlakalarini mustahkamladi. Jamiyatda respublikachi va monarxist tarafdorlari o‘rtasida bahslar kechdi. Shu davrda Fransiyaning Angliya va Rossiya bilan yaqinlashuvi boshlandi.
Birlashgandan so‘ng, Germaniya kuchli armiyaga ega bo‘lgan qudratli sanoat davlatiga aylandi. Kansler Bismark "kuchlar muvozanati" siyosatini yuritib, sotsializmdan himoyalanishga intildi. Germaniyaning dunyoni qayta bo‘lishga bo‘lgan da’volari boshlanib, bu pirovardida jahon miqyosidagi to‘qnashuvga olib keldi.
Buyuk Britaniya dunyodagi eng yirik mustamlakachi davlat maqomini saqlab qoldi. Mamlakat ichida demokratiya taraqqiy etib, ijtimoiy islohotlar amalga oshirilmoqda edi.
AQSH tez sur’atda iqtisodiy o‘sishni boshdan kechirib, yetakchi sanoat davlatiga aylanmoqda edi. Monopoliyalarning ta’siri kuchayib bordi va faol tashqi siyosat yuritila boshlandi.
Lotin Amerikasi Yevropa va Amerika sarmoyalari ta’sirida taraqqiy etdi. Ichki ziddiyatlar, ijtimoiy tengsizlik va islohotlar uchun kurash o‘z dolzarbligini saqlab qoldi.
Rossiya ijtimoiy muammolar, tez sur’atdagi sanoat rivojlanishi va inqilobiy harakatlar bilan yuzma-yuz keldi. Mutlaq hokimiyat bilan xalq o‘rtasidagi ziddiyatlar tobora kuchayib bordi.
Ko‘p millatli imperiya ichki qiyinchiliklarni boshdan kechirib, milliy harakatlarning o‘sishiga duch keldi. Iqtisodiyot rivojlanayotgan bo‘lsa-da, siyosiy beqarorlik tobora kuchayib bormoqda edi.
Italiya birlashish jarayonini yakunlab, Yevropadagi o‘z ta’sirini mustahkamlashga intildi. Mamlakatda sanoatlashgan shimol va qishloq xo‘jaligiga asoslangan janub o‘rtasida katta tafovutlar mavjud edi.
Bolqonda Usmoniylar va Avstriya-Vengriya imperiyalariga qarshi yo‘naltirilgan milliy harakatlar kuchayib bordi. Mintaqa keskin mojarolar maydoniga aylandi va kelgusi urushlar uchun zamin tayyorladi.
Meydzi islohotlaridan keyin Yaponiya zamonaviylashib, sanoat davlatiga aylana boshladi. U faol tashqi siyosat olib borishga kirishdi va Xitoy hamda Rossiya bilan bo‘lgan urushlarda g‘alaba qozondi.
Xitoy G‘arb davlatlariga qaram bo‘lib qoldi va ichki qo‘zg‘olonlardan aziyat chekdi. Islohotlar kutilgan natijani bermadi, natijada mamlakat beqarorlik davriga kirdi.
Hindiston Britaniya mustamlakasi bo‘lib qolayotgan edi va mamlakat ichida milliy harakat kuchayib bormoqda edi. Hindiston milliy kongressi hindlarning huquqlari uchun kurashni boshlab yubordi.
Eron siyosiy inqiroz va chet el ta’siriga duch keldi. 1905-1911-yillardagi inqilob natijasida konstitutsiyaviy monarxiya o‘rnatishga urinishlar yuz berdi.
Afg‘oniston Britaniya va Rossiya manfaatlari orasida qolib, yon berishlar evaziga o‘z mustaqilligini saqlab qoldi. Mamlakat esa agrar va an’anaviy tuzumda qolaverdi.
Usmonli imperiyasi o‘zini isloh qilishga harakat qildi, biroq zaif va tashqi davlatlarga qaram bo‘lib qolaverdi. Ichki vaziyatda milliy harakatlar va siyosiy beqarorlik tobora kuchayib bordi.
Shimoliy Afrika Yevropa davlatlari (Fransiya va Italiya) nazoratiga o‘tib qoldi. Mahalliy aholi mustamlakachilik hukmronligiga qarshi kurashni boshladi.
Markaziy va Janubiy Amerika Yevropa davlatlari o‘rtasida taqsimlanish obyektiga aylandi. Mustamlakalashtirish jarayoni zo‘ravonlik, majburiy mehnat va an’anaviy turmush tarzining vayron etilishi bilan kechdi.
Birinchi jahon urushi deyarli butun dunyoni qamrab oldi. Bunga buyuk davlatlar o‘rtasidagi ziddiyatlar sabab bo‘lgan edi. Bu Yevropadagi ikki davlat koalitsiyasi (Antanta va Uchlar ittifoqi) o‘rtasida 38 ta mamlakat ishtirok etgan global harbiy to‘qnashuv edi. Urush natijasida katta yo‘qotishlar yuz berdi va eski imperiyalar parchalanib ketdi.
Bu davr aniq, tabiiy va gumanitar fanlarda tez sur’atli taraqqiyot, radio, elektr energiyasi, avtomobillarning paydo bo‘lishi bilan ajralib turdi. Xalq ta’limi, san’at va adabiyot rivoj topdi. Madaniyatda yangi yo‘nalishlar: modernizm, simvolizm, ekspressionizm shakllanib bordi.
Birinchi jahon urushidan so‘ng dunyo yangi tartib o‘rnatishga intildi, biroq davlatlar o‘rtasidagi ziddiyatlar saqlanib qoldi. Shu bilan bir vaqtda, fan va texnika shiddat bilan rivojlandi: radio ixtiro qilindi, aviatsiya jadal sur’atlarda taraqqiy etdi, yangi texnologiyalar yaratila boshlandi.
Mamlakat iqtisodiy qiyinchiliklarni boshdan kechirayotgan edi, sotsialistik va ishchilar harakatlari tobora kuchayib bormoqda edi. Britaniya imperiyasi o‘zining mustamlakachi mavqeini saqlab qolgan bo‘lsa-da, tashqi tahdidlarga duch kelayotgan edi.
Fransiya urushdan so‘ng tiklanishga, xavfsizlik va iqtisodiyotini mustahkamlashga intildi. Biroq, mamlakat tashqi tahdidlarga, ayniqsa Germaniya tomonidan keladigan xavflarga nisbatan zaif bo‘lib qolaverdi.
AQSh jahon davlatiga aylandi, "jo‘shqin yigirmanchilar"ni boshdan kechirdi, so‘ngra Buyuk Depressiya iqtisodiyot va siyosatni o‘zgartirib yubordi. Prezident Ruzvelt inqirozdan chiqish uchun keng ko‘lamli islohotlar - "Yangi yo‘nalish"ni amalga oshirdi.
Urushda mag‘lubiyatga uchragandan so‘ng Germaniya siyosiy va iqtisodiy inqirozga duchor bo‘ldi. 1933-yilda Gitlerning hokimiyat tepasiga kelishi natsistlar diktaturasi va yangi urushga tayyorgarlik ko‘rishning boshlanishini anglatardi.
Fuqarolar urushidan so‘ng Sovet hokimiyati mustahkamlandi, sanoatlashtirish, jamoalashtirish va qatag‘onlar davri boshlandi. SSSR qudratli davlatga aylandi, biroq qattiq avtoritar tizimga ega bo‘ldi.
Italiyada Mussolinining fashistik tuzumi o‘rnatildi. Ispaniyada 1936-1939 yillarda fuqarolar urushi sodir bo‘ldi, natijada hokimiyat tepasiga Franko keldi.
Mintaqadagi ko‘plab mamlakatlar AQSH va jahon bozorlariga bog‘liq edi. Iqtisodiy qiyinchiliklar va tengsizlik noroziliklar hamda islohotlar o‘tkazishga urinishlarga sabab bo‘lgan.
Yaponiya o‘z iqtisodiyoti va armiyasini kuchaytirib, Osiyoda ta’sirini kengaytirishga intilardi. 1930-yillarda u Xitoyga qarshi bosqinchilik urushlarini boshlab yubordi.
Xitoyda millatchilar va kommunistlar o‘rtasida fuqarolar urushi davom etayotgan edi. Hindistonda esa Gandi rahbarligidagi mustaqillik harakati tobora kuchayib bormoqda edi.
Turkiyada Kamol Otaturk keng qamrovli islohotlarni amalga oshirib, mamlakatni dunyoviy davlatga aylantirdi. Eronda ham shoh monarxiya tuzumini saqlab qolgan holda mamlakatni zamonaviylashtirish uchun harakat qildi.
Afrika mustamlakachilik mintaqasi bo‘lib qolaverdi, biroq unda mustamlakachilikka qarshi kayfiyatlar tobora kuchayib bordi. Mustamlakachi davlatlar ekspluatatsiya va nazoratni yanada kuchaytirdilar.
1939-1945-yillardagi urush insoniyat tarixidagi eng yirik qurolli mojaro bo‘lib, unda o‘sha paytda mavjud bo‘lgan 74 davlatdan 62 tasi ishtirok etgan. Gitlerga qarshi ittifoqning g‘alabasi jahon tartibotini tubdan o‘zgartirib, dunyoning ikki blokka bo‘linishi jarayonini boshlab berdi.
Urushdan keyin SSSR va AQSH o‘rtasida Sovuq urush deb atalgan qarama-qarshilik boshlandi. Dunyo kapitalistik va sotsialistik lagerlarga bo‘linib ketdi, mahalliy mojarolar yuz berdi va qurollanish poygasi avj oldi.
AQSH iqtisodiyot, fan va siyosat sohalarida jahon yetakchisiga aylandi. Mamlakat ichida islohotlar amalga oshirildi, tashqi siyosatda esa xalqaro ishlarda faol ishtirok etish va SSSR bilan ziddiyatli munosabatlar yuzaga keldi.
SSSR o‘z qudratining cho‘qqisiga erishdi, xalqaro siyosatda faol ishtirok etdi, fan va sanoatni rivojlantirdi. Shu bilan birga, mamlakat ichki inqirozlar va turg‘unlik holatlariga duch keldi.
Buyuk Britaniya va Fransiya o‘z mustamlakalarini yo‘qotib, xalqaro siyosatda ancha kamtarona rol o‘ynashga o‘tdi. Mamlakat ichida islohotlar amalga oshirildi, madaniyat va ilm-fan sohasida esa yuksalish ro‘y berdi.
Germaniya GFR va GDRga bo‘linib, turli tizimlar doirasida taraqqiy etdi. Italiya esa respublikaga aylanib, demokratik rivojlanish va iqtisodiy yuksalishga intilishni boshladi.
Yaponiya urushdan keyin tez orada tiklanib, yuqori darajada taraqqiy etgan sanoat davlatiga aylandi. Janubiy Koreya, Tayvan, Singapur va Gonkong kabi boshqa Osiyo mamlakatlari ham iqtisodiy yutuqlarga erishdilar.
Xitoy 1949-yilgi inqilobdan so‘ng sotsialistik davlatga aylandi. Mao vafotidan keyin Den Syaoping islohotlari boshlanib, bu mamlakatni iqtisodiy yuksalishga olib keldi.
