O‘zbekiston tarixi xalqning ijtimoiy xotirasi shaklini ifodalovchi mamlakatning boy o‘tmishiga hayajonli sho‘ng‘ishdir.
O‘zbekiston hududida qadimda Sug‘d, Xorazm va Baqtriya kabi ilk davlatlar mavjud bo‘lgan. Mintaqa xalqlarining madaniyati va dunyoqarashiga katta ta’sir ko‘rsatgan zardushtiylik dini muhim ahamiyatga ega edi.
O‘rta Osiyo xalqi mustaqilligini saqlab qolish uchun bosqinchilarga qarshi bir necha bor kurash olib borgan. Ayniqsa, Ahamoniylar va yunon-makedon ta’siriga qarshi olib borilgan kurash alohida ahamiyat kasb etgan.
O‘rta Osiyo orqali Buyuk ipak yo‘li o‘tgan bo‘lib, uning bo‘ylab qudratli davlatlar paydo bo‘lgan. Bu davlatlar Sharq bilan G‘arb o‘rtasidagi savdo-sotiq va madaniy aloqalarda hal qiluvchi ahamiyatga ega edi.
O‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda yer egaligi, soliq tizimi va savdo-sotiq sohalarida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Boshqaruvning yangi shakllari vujudga keldi, feodal munosabatlar esa mustahkamlana bordi.
Turkiy xoqonlik turkiy xalqlarning ilk davlat uyushmasi bo‘lgan. U Markaziy Osiyo xalqlarining siyosiy tarixida va etnik shakllanishida muhim ahamiyat kasb etgan.
Ilk o‘rta asrlar davrida O‘rta Osiyo hududida Sug‘d, To‘xariston, Farg‘ona, Choch va Iloq kabi kichik davlat tuzilmalari paydo bo‘ldi. Bu mayda davlatlar dastlab eftaliylar, keyinchalik esa Turk xoqonligi tomonidan zabt etilgan bo‘lsa-da, na eftaliylar, na xoqonlik ularning ichki hayotiga aralashdi.
Arab xalifaligi VIII asrda Movarounnahrni o‘z nazoratiga oldi. Bu jarayon harbiy harakatlar va mintaqaning madaniy o‘zgarishi bilan birgalikda kechdi.
Islom mintaqada tez sur’atda yoyilib, asosiy dinga aylandi. U odamlarning turmush tarziga, huquq tizimiga va ta’lim sohasiga chuqur ta’sir o‘tkazdi.
Abbosiylar hukmronligi davrida Xuroson va Movarounnahr o‘rtasidagi aloqalar yanada mustahkamlandi. Bu hududlar ilm-fan va madaniyatning muhim markazlariga aylanib bordi.
IX-X asrlarda Movarounnahrda Somoniylar kabi mustaqil sulolalar vujudga keldi. Bu hodisa mintaqaning siyosiy tarixida yangi davrning boshlanishiga asos bo‘ldi.
Somoniylar davlati Markaziy Osiyoda xalifalikdan mustaqil tarzda paydo bo‘lgan ilk islom davlati edi. Ularning hukmronligi davrida hunarmandchilik, savdo-sotiq, ilm-fan va madaniyat taraqqiy etdi.
G‘aznaviylar va Qoraxoniylar islom dunyosida muhim o‘rin tutgan yirik sulolalar edi. Ularning mintaqada hukmronlik uchun olib borgan kurashlari ilm-fan va dinning taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liq holda kechgan.
Xorazm XI-XIII asrlarda rivojlangan savdo va madaniyatga ega qudratli davlatga aylandi. Uning hukmdorlari mustaqillikka intilish va hududlarni kengaytirish siyosatini olib bordilar.
Xorazmshoh va Chingizxon o‘rtasidagi mojaroning oqibati mo‘g‘ullarning O‘rta Osiyoga keng ko‘lamli bosqiniga sabab bo‘ldi. Bu esa, o‘z navbatida, Xorazm davlatining vayron bo‘lishiga olib keldi.
Jaloliddin Manguberdi mo‘g‘ul bosqinchiligiga qarshi kurashning timsoli bo‘lib qoldi. U otasi - Xorazmshoh Alouddining halok bo‘lishidan so‘ng ham mustaqillik uchun kurashni davom ettirdi.
The Chagatai Ulus was formed after the division of the Mongol Empire and included the territories of Maverannahr. It became a center for integrating Mongol and local traditions.
O‘rta asrlar davrida O‘rta Osiyoda hunarmandchilik, me’morchilik va ta’lim sohasi taraqqiy etdi. Shaharlar madaniyat va ilm-fan markazlariga aylandi.
Adabiyot bilim va ma’naviy qadriyatlarni yetkazishda muhim ahamiyat kasb etgan. Mualliflar arab, fors va turkiy tillarda asarlar yaratganlar.
Islom ilohiyoti va falsafasi yuksak rivojlanish darajasiga erishdi. Olimlar Qur’oni Karim va hadislarni sharhlash bilan birga, fiqh va axloq bo‘yicha asarlar yaratdilar.
O‘rta Osiyo san’ati yuqori darajadagi bezakdorlik va ramziylik bilan ajralib turardi. Me’morchilik, tasviriy san’at va amaliy hunarmandchilik sohalarida rivojlanish yuz berdi.
Chig‘atoy ulusi parchalanib ketgandan so‘ng, mintaqada siyosiy beqarorlik kuchayib ketdi. Hokimiyat mayda hukmdorlar va harbiy yetakchilar qo‘liga o‘tib qoldi.
Amir Temur Movarounnahrning tarqoq yerlarini birlashtirdi va kuchli markazlashgan davlatni barpo etdi. U faol ichki va tashqi siyosat yuritdi.
Amir Temur istilo yurishlarini amalga oshirib, o‘z davlati chegaralarini Hindistondan Kichik Osiyogacha kengaytirdi. U musulmon olamida tartib-intizomni qayta tiklashga intilardi.
Temur jahon tarixi jarayoniga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Uning harbiy yurishlari va islohotlari Sharq va Yevropa tarixida chuqur iz qoldirdi.
Temur vafotidan keyin uning avlodlari hukmronlikni davom ettirib, madaniy va siyosiy merosni saqlab qoldilar. Bu davrda hokimiyat uchun kurashlar va mintaqalarning mustaqilligi kuchayishi kuzatildi.
XV asrga kelib, Temuriylar davlati ichki ziddiyatlar va tashqi bosimlar ta’sirida parchalana boshladi. Bu esa yangi sulolalar va xonliklarning vujudga kelishiga olib keldi.
Temuriylar davri ilm-fan, me’morchilik va adabiyotning gullab-yashnashi bilan ajralib turdi. Ulug‘bek singari buyuk olimlar astronomiya, matematika va falsafa rivojiga ulkan hissa qo‘shdilar.
XV asr oxirlarida Dashti Qipchoq dashtlarida muhim siyosiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Bu jarayonlar qo‘shni hududlarga, jumladan Movarounnahr va Xurosonga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi.
Movarounnahr va Xuroson Shayboniyxon bilan Zahiriddin Bobur o‘rtasidagi kurash maydoniga aylandi. Ularning ziddiyati mintaqaning uzoq yillar davomidagi kelajagini belgilab berdi.
Muhammad Shayboniyxonning g‘alabasi Shayboniylar sulolasining asos solinishiga olib keldi. Mintaqa tarixida yangi bosqich – Buxoro xonligining tashkil topishi bilan boshlandi.
Abdullaxon II hukmronligi davrida Buxoro o‘zining eng yuksak taraqqiyot cho‘qqisiga erishdi. Uning vafotidan so‘ng hokimiyat tepasiga kelgan Ashtarxoniylar sulolasi xonlik ustidan o‘z nazoratini yanada mustahkamladi.
XVII asrning ikkinchi yarmida mahalliy hokimlarning ta’siri kuchayib bordi. Markaziy hokimiyat zaiflashib, bu boshqaruvning tarqoq holga kelishiga sabab bo‘ldi.
Xonlik qo‘shini muntazam qo‘shinlar va qabila tuzilmalaridan tashkil topgan edi. Iqtisodiyot asosan dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiqqa tayanardi.
Buxoro xonligi Eron, Hindiston va Rossiya bilan aloqalarni saqlab kelgan. Shu davrda fan, adabiyot va me’morchilik taraqqiy etgan.
XIX asr boshlarida xonlik o‘rnini Buxoro amirligi egalladi. Amirlar kuchli markaziy hokimiyatni qayta tiklashga harakat qildilar.
Amirlik markazlashgan tuzilmalar va ruhoniyat vositasida boshqarilardi. Tartib-intizomni saqlashda armiya muhim ahamiyat kasb etardi.
Buxoro amirligi shaharlari hunarmandchilik va savdo-sotiqning muhim markazlari bo‘lgan. Savdo-sotiq nafaqat mamlakat ichida, balki chet el bozorlari bilan ham amalga oshirilgan.
Buxoro amirligi mustaqilligini saqlab qolish maqsadida ehtiyotkorona tashqi siyosat yuritdi. Madaniy hayot esa klassik Sharq an’analarini o‘zida mujassam etishda davom etdi.
Xiva xonligi XVII asrda Xorazm hududida paydo bo‘lgan. Ichki nizolar va tashqi tahdidlar sababli siyosiy vaziyat beqaror edi.
XVIII asrning ikkinchi yarmida hokimiyat tepasiga Qo‘ng‘irot sulolasi keldi. Ma’muriy boshqaruv tizimi an’anaviy usullarni xonlarning mutlaq hokimiyati bilan uyg‘unlashtirib olib borildi.
Xonlikning iqtisodiy poydevorini dehqonchilik, chorvachilik va savdo-sotiq tashkil etardi. Shaharlar madaniy va xo‘jalik hayotida muhim ahamiyat kasb etgan.
Xonlikda adabiyot, me’morchilik va amaliy san’at taraqqiy etgan. Xonlik hayoti haqidagi ma’lumotlar solnomalarda hamda og‘zaki rivoyatlarda saqlanib qolgan.
Qoraqalpoqlar bu davrda an’anaviy turmush tarzini va o‘ziga xos madaniyatini saqlab qoldilar. Ular tashqi bosimga duch kelgan bo‘lsalar-da, o‘z etnik o‘ziga xosliklarini yo‘qotmadilar.
Qo‘qon xonligi XVIII asrning ikkinchi yarmida paydo bo‘lgan. Ichki siyosiy kurashlar va tashqi tahdidlar xonlikning siyosiy muhitini shakllantirib kelgan.
Xonlik murakkab boshqaruv tizimiga va ko‘p sonli qo‘shinga ega edi. Harbiy tuzilmalar hokimiyatni ushlab turishda hal qiluvchi ahamiyatga ega edi.
Xonlik dehqonchilik, hunarmandchilik va savdoni taraqqiy ettirdi. Tashqi siyosat qo‘shni davlatlar orasida o‘z mavqeini mustahkamlashga qaratilgan edi.
Xonlikda madrasalar va masjidlar qurilgan, she’riyat va xattotlik san’ati taraqqiy etgan. Ta’lim tizimi diniy yo‘nalishda bo‘lib, uni ruhoniylar qo‘llab-quvvatlaganlar.
Orqada qolishning asosiy sabablari siyosiy tarqoqlik, texnologik turg‘unlik va taraqqiyparvar mamlakatlar bilan aloqalarning sustligi hisoblanadi. Bu holat tashqi tahdidlar oldida zaiflikni yuzaga keltirdi.
XIX asr o‘rtalarida O‘rta Osiyo hududida uchta o‘zbek xonligi – Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklari mavjud edi. Bu xonliklarning har birida boshqaruvning o‘ziga xos shakllari va ijtimoiy tuzilmasi shakllanib bo‘lgan edi.
Xonliklarning iqtisodiyoti dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiqqa asoslangan edi. Aholi soliq zulmi va ijtimoiy tengsizlikdan azob chekardi.
Ushbu davrda adabiyot, me’morchilik va an’anaviy ta’lim rivojlanishda davom etdi. Madrasalar va masjidlar madaniyat markazlari sifatida o‘z ahamiyatini saqlab qoldi.
